Život u lancima stereotipije

 U jednom tematskom dodatku časopisa "Nova srpska politička misao", koji je bio posvećen etničkim stereotipima, socijalni psiholozi dr Dragan Popadić i dr Mikloš Biro konstatuju da su mnogi elementi tih slika iskrivljeni pod uticajem međusobnih konflikata. Zato su u jednom istraživanju među Srbima u Srbiji od deset nacija na Balkanu stereotipi prema Albancima najnegativniji. Albanci su za Srbe "necivilizovani", "nekulturni", "neiskreni"...

S druge strane, u istraživanju iz 1998. na Kosovu i Metohiji, u kojem su ispitivani i Albanci i Srbi - istraživač Srećko Mihailović - najčešće osobine koje su Albanci pripisivali Srbima bile su da "mrze druge narode", da su "podmukli", "laktaši"... Srbi sami sebe, nasuprot tome, označavaju kao "gostoljubive", "ponosne", "osećajne", "hrabre". Međutim, i druge nacije sebe smatraju najboljima, a Srećko Mihailović tu pojavu naziva etničkim narcizmom.

Nasuprot ovim krajnostima, postoje grupe koje trenutno nisu u konfliktu sa Srbima - pre svega Rumuni, Makedonci i Bugari. Prema njima stereotipi nisu posebno rašireni, niti sadrže mnogo ekstremnih osobina. To bi moglo da znači da postoji izvesno "nivelisanje" stereotipa o grupama s kojima nema neposredne komunikacije i koje nisu predmet "medijske obrade". Ali, prema grupama s kojima je u vreme ispitivanja bio aktuelan konflikt, negativni stereotipi su snažni.
Tako su i Amerikanci imali znatno pozitivniju sliku o Rusima tokom Drugog svetskog rata, dok su bili saveznici, nego 1948, u vreme "hladnog rata". Stereotipi Amerikanaca o Nemcima i Japancima naglo su se pogoršali izbijanjem Drugog svetskog rata, ali su se brzo popravili po okončanju konflikta. To što su negativni stereotipi na Balkanu veoma snažni može se objasniti time što su sukobi sa susedima ovde česti.

Etnički stereotipi, inače, idu u paru: "kulturni" su suprotstavljeni "nekulturnima", "vredni" "lenjima", "ponosni" "kukavicama", primećuje u uvodnom tekstu u spomenutom časopisu istoričar dr Predrag J. Marković. On kaže da su šale o "glupima" i "prepredenima" dominantne u celom svetu, jer gotovo svaki narod ima poneku grupu koju tako označava. U Italiji identitet "glupe" grupe imaju "južnjaci", "prepredene" Milanezi, Đenovljani i Fiorentinci, u Rusiji - Ukrajinci, Čukči ("glupe") i Jevreji ("prepredene"), u Engleskoj - Irci ("glupe"), Škoti i Jevreji ("prepredene") itd.

Marković navodi da je od davnina u osnovi mnogih etničkih stereotipa podela na "civilizovane", s jedne strane, i "varvarske" ili "primitivne" narode, s druge. A maltene svi su nastojali da dokažu da sami, bez ostatka, pripadaju "civilizovanom" svetu, "oni drugi" "nekulturnom". I u vreme raspada Jugoslavije, početkom devedesetih, oživela je ta stereotipna podela. "U borbi za svoje predstavljanje, svi narodi bivše Jugoslavije koristili su simboličnu geografiju, zasnovanu na zapadnoevropskom orijentalizmu koji je pretpostavljao superiornost 'zapadne' kulture nad 'istočnom'. S te tačke gledišta, svaka etnička grupa bivše Jugoslavije tvrdila je da je superiornija od svojih suseda na jugu i istoku. Svi su se proglašavali Evropljanima, ali su to poricali svojim susedima".

Predrag Marković navodi da su Slovenci zbog toga predložili (1994) "rezoluciju o srednjoevropskom karakteru Slovenije", dok je za sve varijante hrvatskog nacionalizma devedesetih godina Balkan bio vrhovni negativni "drugi". Ili, kao što je pisao hrvatski filozof Boris Buden, hrvatski nacionalizam je "antiesencijalistički". To znači: "Mi smo Hrvati, jer nismo Srbi i ne pripadamo Balkanu".
Mikloš Biro je upoređivao etnocentrizam Srba u Srbiji pre i posle 5. oktobra 2000. godine. Prvo istraživanje je iz maja 2000, drugo iz juna 2001. godine. Na osnovu istovetnih pitanja došao je do zaključka da je distanca Srba prema drugim nacijama u proseku mnogo manja u 2001. godini. I rezultati koji se tiču nacionalističkih stavova takođe su pokazali silazni trend. Mikloš Biro, međutim, kaže da ovim smanjenjem nepoverenja u druge nacije iz 2001. ne bi trebalo da budemo previše zadovoljni, prevashodno zato što je nepoverenje iskazano u istraživanju u maju 2000. bilo dosad najveće. Izvestan pad u 2001. u odnosu na taj rekord zato i nije preteran uspeh. Drugi podatak je još više razočaravajući, jer u sledećem istraživanju, iz februara 2002, etnička distanca u Srbiji ponovo raste.

- Ako prihvatimo mišljenje da se vrednosne orijentacije mogu menjati pod uticajem medija i poruka političke elite, onda moramo zaključiti da su te poruke doprinele ponovnom rastu nacionalističkih ideja i etničkoj distanci prema drugim narodima - konstatuje dr Mikloš Biro.

Stereotipe prema Cincarima su u postojbini stvarali Grci kao većinski narod, što je, navodi Gavrilovićeva, bila posledica uobičajenog sukoba sedelačkog (grčkog) i nomadskog (cincarskog) stanovništva. Nomadi se, naime, uvek doživljavaju kao neko ko ugrožava pozicije starosedelaca, što je pratilo i sudbinu Cincara. Oni su se, međutim, tome prilagođavali tako što su gradili višestruki etnički identitet, a to su kao pravoslavci, među pravoslavnim svetom, postizali relativno lako. U Grčkoj su prihvatili jezik i pismenost većinskog stanovništva, kao i gradsku kulturu, što im je omogućavalo da se izjednače s većinskim stanovništvom. Ali i da prihvate trgovinu i zanatstvo kao svoju osnovnu delatnost.
U Srbiji i južnoj Ugarskoj takođe se brzo prilagođavaju. Da bi što manje odudarali od nove sredine, Cincari prvo usvajaju dvojni etnički identitet, zatim prihvataju i srpski. Tadašnje orođavanje s bogatim srpskim porodicama bilo je posledica cincarskog nastojanja da se uklope u širu zajednicu. Da bi što brže bili prihvaćeni u novoj sredini, menjaju i prezimena, a jedino što im nije uspevalo bilo je učenje srpskog jezika. Zahvaljujući sistemu vrednosti koju je favorizovao rad, stalno obrazovanje i racionalan odnos prema novcu, oni su i u novoj sredini veoma brzo napredovali, ali su njihove vrednosti bile strane većinskom stanovništvu u Srbiji, doseljenom sa dinarskog područja.

Čuvanje "belih para za crne dane" Srbima je bilo potpuno neshvatljivo. U sudaru dva viđenja sveta, većinskom stanovništvu cincarski put napredovanja nikako nije odgovarao.

"Ne mrzi se nešto sa čim se nema sličnosti. Na drugom čoveku najviše nam upada u oči ono što od ružnih zajedničkih crta imamo u sebi", pisao je Oto Vajninger. Ako bismo Vajningerovo zapažanje pokušali da dovedemo u vezu sa homofobijom, odnosno potajnim strahom od vlastitih homoseksualnih želja, onda bismo došli do zaključka da feminizirani muškarac izaziva bes kod pripadnika sopstvenog pola, jer on nosi opasnost od osvešćivanja vlastitih femininih osobina.

Budući da je naša dominantna kultura bazirana na heteroseksualnim odnosima i na porodici kao osnovnoj ćeliji društva, u mnogim sredinama homoseksualnost je tabu tema, a homoseksualci se svakodnevno susreću sa diskriminacijom u kući, na poslu i na ulici, gde su često izlagani fizičkim i verbalnim napadima. S obzirom na to da se heteroseksualnost povezuje sa društveno visoko vrednovanom muškošću, veoma su rašireni stavovi da homoseksualnost predstavlja tešku bolest koju treba lečiti. Jedno istraživanje o "nasilju prema manjinama", sprovedenom u Njujorku 1988. godine, pokazalo je da se od svih ispitanih manjinskih grupa najžešća mržnja i fizičko nasilje svakodnevno ispoljavaju prema homoseksualcima.

Interesantno je razmišljati na temu zašto društvo mnogo agresivnije "proganja" muškarce koji gaje naklonost prema sopstvenom polu, nego lezbejke koje su, kao žene, daleko značajnije za održavanje vrste. "Zašto se smatra normalnim da žene žive zajedno, da se ljube, oblače i ponašaju kao muškarci, a da se isto to muškarcima ne dozvoljava?", pita se Maja Kandido-Jakšić, naučni saradnik Fakulteta političkih nauka, u časopisu za političku teoriju i društvena istraživanja "Nova srpska politička misao".

Jedna od najčešćih laičkih predrasuda vezana za homoseksualnost glasi da je naklonost prema sopstvenom polu "porok" civilizovanih i savremenih naroda, odnosno da se u sredinama u kojima postoji tolerancija prema homoseksualcima njihov broj povećava. Ovo uverenje ubedljivo demantuju istraživanja koja pokazuju da u svim zemljama, u kojima postoje liberalniji stavovi prema homoseksualnosti, nije došlo do povećanja broja osoba koje gaje naklonost prema svom polu. Pogrešan utisak nastaje zato što se u sredini u kojoj postoji veća društvena tolerancija prema "drugačijima" homoseksualci javno deklarišu, odnosno manje kriju, i javno se bore za svoja prava. Antropološka i etnološka ispitivanja takođe svedoče da je od 78 "primitivnih" društava u 49 homoseksualnost tolerisana i prihvatana kao normalna pojava.
"Prema nalazima poznatog seksologa Košičeka, koji brani tezu da se homoseksualnost ne može smatrati patološkom pojavom, jer se neprekidno pojavljuje kroz istoriju u različitim kulturama i etničkim zajednicama, podjednako u urbanim i seoskim sredinama, broj homoseksualaca je manje-više konstantan i iznosi od pet do deset odsto", podseća Maja Kandido-Jakšić.

Zahvaljujući angažovanju homoseksualaca i osoba koje se bore za ostvarenje prava manjinskih grupa, u američkoj psihijatriji se od 1973. godine homoseksualnost ne tretira kao bolest već kao varijetet ljudske seksualnosti. Zahvaljujući njihovom intenzivnom političkom aktivizmu, Evropski parlament je 1998. godine po ubrzanoj proceduri usvojio rezoluciju o jednakim pravima lezbejki i homoseksualaca.
Međutim, uprkos zakonskoj regulativi i aktivnoj borbi za veća prava, u SAD je 80 odsto ispitanika - homoseksualaca neprekidno izloženo pretnjama, fizičkim i verbalnim napadima, od kojih mnogi imaju i fatalan ishod. Prema jednom istraživanju, prema homoseksualcima zaraženim HIV-om sredina ima mnogo manje razumevanja nego prema obolelim heteroseksualcima. Budući da su u našoj sredini permanentno prisutni negativni stavovi prema homoseksualnosti, koja je još sinonim za greh, bolest i sramotu, ne čudi činjenica da mnogi homoseksualci održavaju svoje heteroseksualne odnose samo zbog socijalnog statusa.

U prilog ovoj tezi govori istraživanje Kinsijeve koje pokazuje da je 37 odsto od 12.000 oženjenih Amerikanaca imalo bar jedno homoseksualno iskustvo, a od neoženjenih čas svaki drugi. Slične podatke je dobila i Šer Hajt na uzorku od 7.000 heteroseksualnih muškaraca od kojih je čak 40 odsto imalo različita homoseksualna iskustva u vreme adolescencije. "Ako pogledamo istoriju civilizacije lako se mogu pronaći brojni primeri poznatih homoseksualaca koji svoje naklonosti prema istom polu nisu imali potrebu da kriju kada su postali veoma uspešni političari ili vojskovođe, poput prosvećenog apsolutiste Fridriha Velikog, Vilhelma III Bavarskog i engleskog kralja Edvarda Drugog. Međutim, uprkos tome što su mnoge istorijski slavne ličnosti bile biseksualci ili homoseksualci, poput Rusoa i Šopenhauera, Šekspira, Bajrona, Moma, Mana, Molijera, Prusta, Remboa, Šuberta, Vagnera i Čajkovskog, danas sama pomisao na homoseksualce kod mnogih izaziva gađenje, revolt, bes ili slepu mržnju. Za mnoge je i dalje manje strašno biti lopov, narkoman, alkoholičar ili delinkvent nego homoseksualac", konstatuje Maja Kandido-Jakšić.