TITO: MOĆ SLIKE ILI SLIKA MOĆI (II)

Starenje slike, urušavanje mita i loše umetničke kopije...

Već odavno se povremeno čuju razna naklapanja o tome šta će biti u Jugoslaviji poslije mene. To je donekle i zbog toga što oni koji se time bave uopće ne razumiju naš društveni sistem... Mi, kao što znate, imamo kolektivno rukovodstvo... Prema tome ja mogu svakoga dana otići a da se ništa neće mijenjati.                                                                                                           Josip Broz Tito (1976)

Kao što je raskoš Titovog dvora bila u nesrazmeri s realnom snagom zemlje koju je vodio, okončanjem hladnog rata i nestankom bipolarno ustrojenog sveta i Titova politika sedenja na ogradi, koja je Jugoslaviji donosila velike i očigledne benefite, sve više je pokazivala elemente samourušavanja. Dok se svet ubrzano menjao i transformisao - Titova Jugoslavija nastavila je da živi u senci jedne slike. Model masovne industrijalizacije na kojoj se u SFRJ toliko insistiralo svuda je bio napuštan u korist manjih, efikasnijih, racionalnijih i produktivnijih sistema. Dok je razvijeni svet prelazio na nove tehnologije i afirmaciju društva znanja - Jugoslavija je bila zarobljena udruženim radom i mitovima o vlastitom značaju i veličini. Reforme koje su najavljivane na sav glas uglavnom su bile usmerene ka očuvanju statusa quo - tako su i brojne šanse, i vrlo izgledne početne pozicije Titove Jugoslavije u odnosu na ostale zemlje Istočnog sveta/bloka brzo prokockane.

Osujećene reforme

Ranih 1970-ih započeo je treći talas masovnih političkih progona (nakon progona i egzekucija iz perioda 1945/6, kao i onih iz vremena Inforbiroa) čije su žrtve ovaj put bili uglavnom mladi političari, intelektualci, pisci i umetnici koji su se osmelili da jugoslovensku stvarnost prikazuju onakvom kakva je ona uistinu i bila - ili pak ukazuju na neophodnost temeljnih političkih i društvenih reformi (branitelji Tita na ovom mestu primetiće kako je kršenja sloboda o kojima je reč u to vreme itekako bilo i u zapadnom delu sveta). Iz tih godina potiču i zahtevi za samostalnošću pojedinih federalnih jedinica (Hrvatsko proljeće), zahtevi za liberalizaciju političkog sistema (srpsko rukovodstvo), odnosno težnje ka transforisanju Jugoslavije u konfederaciju. Javljaju se i prve inicijative za uspostavljanje višepartijskog političkog sistema (Milovan Đilas, Mihajlo Mihajlov, Leonid Šejka)...

Na sve ovo režim je reagovao tako što su iz političkih rukovodstava u Hrvatskoj i Srbiji uklonjeni mladi, liberalni političari, koji su zagovarali ideje drugačijeg (socijal)demokratskog društvenog ustrojstva. Iako je u privrednom ustrojstvu tada došlo do određenih promena - uspostavljanja tržišnih mehanizama kao i dopuštanja do tada nezamislivog (malog) privatnog preduzetništva, kao i kratkotrajne liberalizacije kulturnog života - ubrzo je postalo jasno da su to bili privremeni i iznuđeni ustupci režima koji već tada nije počivao na (samo)održivim osnovama. Vladajuća slika odavno nije bila slika u punoj snazi - insignije moći sada su stajale na telu već ostarelog i ne retko prilično odsutnog čoveka. Tito je polako (p)ostajao jedini preostali (kohezioni) simbol države koja je svakodnevno odumirala zajedno sa njim.

Predstava vladara postajala je ljuštura bez suštine - ali, podjednako, i paravan za najrazličitije zloupotrebe. U svim krajevima SFRJ nicali su različiti rezidencijalni objekti "za Tita" koji su gotovo po pravilu služili za luksuz i provode lokalnih političkih i privrednih moćnika. Najapsurdniji među primerima (zlo)upotrebe bile su prištinske masovne demonstracije iz 1981. na kojima su - takođe s Titovom slikom na čelu - kosovski Albanci zahtevali nezavisnost pokrajine i izdvajanje iz Titove državne tvorevine. A najbizarniji, nesumnjivo, slučaj iz 1990, kada je u Beogradu uhapšen (neo)četnički vojvoda Vojislav Šešelj - zbog pokušaja rušenja Kuće cveća, odnosno, kako je govorio, pokušaja da glogovim kocem probode leš "komunističkog vampira". 

I posle Tita - Tito

Posle duže bolesti Josip Broz Tito umro je u Kliničkom centru u Ljubljani 4.maja 1980. SFRJ nastavilo je da vodi "kolektivno rukovodstvo", koje je, po uzoru na sovjetski model poststaljinističke ere u jugoslovenski pravni sistem uvedeno još 1970, na Kardeljev i Brozov predlog. U godinama nakon smrti kult Titove ličnosti i udvorički principi ne samo da ostaju dominantni i poželjni/korisni za pravljenje karijera, već dobijaju zamah izraženiji čak i od onog iz vremena Maršalovog života. Forma je ostala važnija od suštine - a sama slika/predstava bivšeg vladara važnija od onog što je trebala da predstavlja. Odmah nakon Titove smrti, Savezna skupština usvojila je Zakon o zaštiti lika i dela preminulog predsednika, zahvaljujući kom je tokom 1980. i 1981. zabeleženo najviše primera represije nad duhom (samo tokom 1980, oko 500 osoba bilo je optuženo za „krivična" dela verbalnog delikta).

Partijske nomenklature u očuvanju kulta Titove ličnosti videle su sredstvo za ostanak na vlasti. Mrtvog Broza trebalo je čuvati revnosnije nego za samog života. Posebno groteskno deluje nastavak nošenja Štafete mladosti - ideološkog totema ustanovljenog još 1945, koji je bio ritualno pronošen širom zemlje da bi, na dan Titovog rođendana na stadionu JNA bio uručen predsedniku kao čestitka jugoslovenske mladosti. Na ovaj način već preminulom predsednik rođendan je "čestitan" sve do 1988. Tih godina u duhu aktuelne parole "I posle Tita - Tito" širom zemlje sade se šume: "88 stabala (ruža) za 88 godina Titovog života". Jugoslavijom putuju brojne izložbe-posvete "Umetnici Titu" ili "Tito kao inspiracija umetnika" (1987. beogradski Muzej socijalističke priredio je postavku "Titu s ljubavlju" koja putuje zemljom). Poseban zamah udvorištvo dobija u književnosti, naročito poeziji, štampaju se brojni zbornici i antologije, dok u kinematografiji država obilato subvencioniše proizvodnju filmova i serija u kojima je Titov lik idealizovan često do granica grotesknosti. Broj gradova koji je u svojim nazivima dobio pridev s Titovim imenom konačno je dostigao ranije zacrtanu simboličnu brojku osam (šest republika i dve pokrajine SFRJ): Titova Korenica (od 1945. do 1997), Titov Veles (od 1946. do 1996), Titograd (od 1946. do 1992), Titovo Uzice (od 1946. do 1992), Titova Mitrovica (od 1981. do 1992), Titov Drvar (od 1981. do 1991), Titovo Velenje (od 1981. do 1990) i Titov Vrbas (od 1983. do 1992). Tito je i dalje bio prisutan na poštanskim markama, novčanicama, glavne ulice ili trgovi u gotovo svim većim gradovima SFRJ bile su takođe njegove...

Loše kopije i naličje mita

Ipak stvarnost i mit bili su u sve većem i apsurdnijem raskoraku. Pored monete za sticanje političkih i ekonomskih privilegija, Titovo ime postajalo je politički kurentna roba za i svakog ko je želeo da gradi javnu karijeru suprotstavljenu proklamovanim dogamama. Tako pred nas iskrsavaju i: Tito hoštapler, Tito manipulant, Tito diktator, Tito razvratnik, Tito špijun, Tito ubica, Tito mrzitelj i neprijatelj (u svim republikama u žižu javnosti dolaze ličnosti koje su imale teorije kako je upravo njihovoj republici Tito bio najmanje naklonjen), čitamo i slušamo i priče o pravom i lažnom Titu... Većina ovih priča, baš kao i onih ranijih u kojima je Tito bio veličan, uglavnom nije počivala na relevantnim činjenicama.

Novi lideri Srbije i Hrvatske, Slobodan Milošević i Franjo Tuđman - obojica s diktatorskim manirima - kao loše Titove kopije, prigrljuju Maršalovo nasleđe u svrhu uspostavljanja kulta vlastitih ličnosti. Dok se Tuđman groteskno šepuri generalskim činom (stečenim ali i izgubljenim u Titovoj ideološkoj vojsci) fotografišući se oponašajući poznate Brozove poze u maršalskim uniformama - na mitinzima širom Srbije, iz grla anonimnog narodnog „genija", razleže se pesma: "Sad se znade ko je novi Tito - Slobodane ime ponosito"... Na javnom hepeningu u (Titovom) Užicu, na preporuku Narodne skupštine Republike Srbije, sa centralnog gradskog trga javno je, uz aklamaciju okupljenog naroda, čitava tri dana (uz pomoć sajli, dizalica i kranova) uklonjan najmonumentalniji Titov spomenik - rad zagrebačkog vajara Frana Kršinića, koji je na ovom mestu stajao ravno trideset godina (od 1961. do 1991). Tito-gradovi jedan za drugom vraćali su svoja stara, predtitovska imena, Maršalove slike, biste i knjige masovno su izbacivane iz javnih ustanova...  

Priča o Titu kao priča o nama

Kao što je nekada bio nekritički slavljen i hvaljen, Josip Broz i njegovo istorijsko nasleđe sada su jednako nekritički odbacivani i rušeni. Ipak, bili mu naklonjeni ili ne, u svom krajnjem ishodu mit o Titu ne može se posmatrati drugačije nego kao priča o nama. Pored toga što je priča o (zlo)upotrebi moći - priča o Titu priča je i o udvoričkom mentalitetu i iracionalnom ubeđenju malih naroda o tome kako da trebaju da imaju velikog vođu. To je priča o samovolji pojedinca i sa njom povezanom nemogućnošću izgradnje snažnih, nezavisnih i respektabilnih institucija. A kako uverenje o tome kako je "Bravar bio bolji" dobar deo naroda bivše Titoslavije nije napustio ni do danas - pored benefita koje je življenje u Titovoj državi za mnoge nosilo, nužno je i ukazivati i na tamnu stranu priče, takođe i na potrebu njene konačne nezavisne istorijske/istoriografske/istorijsko-umetničke (re)valorizacije.

 Pošto ne radi link prvi deo teksta možete pronaći ovde:

http://blog.b92.net/text/17808/TITO%3A-MOC-SLIKE-ILI-SLIKA-MOCI/