Djura, Nušić, Sterija.....spisak sve veći!

Nastavljamo sa primerima uništavanja svega onoga čime bi mogli da se ponosimo, što bi moglo da bude naš brend (!!?), što jeste naša tradicija.....Na ovom Blogu pisali smo o Djuri Jakšić, Branislavu Nušiću, Kragujevcu, Smederevu....a evo sada moja gošća na blogu je G-dja Jelena Gorichki, sa svojim vidjenjem stanja u Vršcu....

Destrukcija, destrukcija, destrukcija…

Na početku ovog posta bih želela da napomenem da tekst ne govori o superiornosti ili inferiornosti civilizacije koja nosi nacionalno obeležje, već o svetlim i tamnim periodima istorije jednog malog grada u Vojvodini.

„Pod komandom grofa Klaudiusa Florimunda Mersija 1716. godine Vršac je zauvek oslobođen turskog gospodarstva i započinje novu epohu u svome razvoju.“

Tek nakon oslobođenja od Osmanlija Vršac dostiže svoj puni kulturni procvat, i umesto Istoku, okreće se Zapadu. Opustošena zemlja je bila retko naseljena (u proseku 3 do 4 čoveka po kvadratnom kilometru) što je podstaklo novog namesnika grofa Mersija da započne plansku kolonizaciju ovog prostora. U ove krajeve su dolazili kolonisti iz Nemačke, Francuske, Španije i Italije a uporedo sa njima i Srbi i Cincari iz Srbije. Kolonisti su birani po ključu i prvenstveno su bili vinogradari jer su obronci brda izuzetno pogodni za podizanje vinograda, dok su Srbi i Cincari pretežno bili trgovci i zanatlije.

Ovde počinje saga o velikoj multinacionalnoj varoši, koja će se tokom austro-ugarske vladavine pročuti po izvrsnom vinu, čuvenoj svili i svilarskom zanatu, uzbudljivom društvenom životu, koji su upotpunjavali putnici i trgovci sa istoka i zapada, i tu na vršačkoj pijaci razmenjivali robu i iskustva!

Rečju, bila je to preteča BESCARINSKE ZONE!

„Tada je kraj starog, Srpskog Vršca, osnovano i nemačko naselje - Nemački Vršac. Ono se u početku protezalo od današnje Sterijine ulice do današnje Heroja Pinkija. Srpskim Vršcem upravlja knez, a nemačkim šulhajz (kmet). Srbi žive u posebno organizovanim delovima grada malama (karta) ili mahalama koje formiraju pojedine porodice ili rodovi ili doseljenici iz drugih mesta. One i nose nazive Tomićeva mala, Radakova mala, Požarevačka mala, Pećka mala, Dečanska mala i Irig mala.“ Vršac se lepo razvija i svakim danom je dobijao nešto novo. Otvaraju se prve škole za decu oba naroda, izgrađene su pravoslavne i katoličke crkve i kapele, zanatlije dolaze sa svih strana i otvaraju svoje radionice, a trgovci brojne trgovine. U tim vremenima u gradu se kao posebna delatnost razvilo svilarstvo i svi putevi koji idu prema gradu oivičeni su alejama dudova, a postojale su i posebne plantaže na kojima su gajeni dudovi čijim je lišćem hranjena svilobuba.

(u vremenu između 1778. i 1880. postojao je zakon Marije Terezije da se nad licem koje uništi ili poseče dudovo stablo izvrši smrtna kazna!!!) a i sadili su pod pretnjom smrtne kazne - kaže Dušan Kopčalić.

Danas su dudova stabla gotovo uništena. Samo je duž belocrkvanskog puta ostao poslednji drvored dudova. Sedamdesetih godina XX veka dudova stabla pored puteva proglašena su za opasnost u saobraćaju. Kažu stari da je neki funkcioner u to vreme tragično stradao udarivši automobilom u stablo duda, i dako stradaše „dudoredi“ u Vojvodini!

SRPSKA I NEMAČKA OPŠTINA VRŠAC

„Obe vršačke opštine se uporedo razvijaju, ali neke bliže saradnje između Srba i Nemaca nema, mada postoji najveći mogući stepen poštovanja i želja za ujedinjenjem, kako bi grad dobio carske i kraljevske privilegije i tržišna prava. Tek kada su se 1789. godine u Banatu ponovo i poslednji pojavili Turci i kada je od Dunava do Vršca bilo spaljeno i opljačkano na desetine naselja, Vrščani - Nemci i Srbi - organizovali su zajedničku odbranu od sedamdesetak ljudi i čitava dva meseca opkoljeni, uspeli da sačuvaju svoj grad.“

Zanimljiv podatak iz ovog perioda je da je odbranu grada predvodio Jakob Heneman (Nemac), i da je izuzetnom dovitljivošću uspeo da prevari tursku vojsku, tako što je svoje malobrojno ljudstvo brzo selio sa jedne na drugu liniju odbrane, tako da se ona Turcima učinila daleko brojnija.

„Ideja o ujedinjenju dve opštine, koja se odavno već javila, sada je mogla da se ostvari. Konačno austrijski dvor je 1794. godine odobrio ujedinjenje Srpskog i Nemačkog Vršca i tako je 1795. godne stvoren jedinstveni grad u kome su vlast na osnovu posebnog ugovora delili Srbi i Nemci. Ovaj ugovor je sadržao odredbe o restauraciji i alternaciji, što je značilo da se u određenim vremenskim periodima vrši obnova vlasti, ali i zamena po nacionalnosti na rukovodećim mestima u gradu - gradonačelnika, sudije i drugih, čime bi se postigla ravnopravnost naroda.“

Ovo je možda najznačajniji trenutak za grad od njegovog postanka a evo i zbog čega:

„Iz XVIII veka Vršac je izašao sa ujedinjenom opštinom u kojoj se vlast delila između Srba i Nemaca, koji su i pored nekih teškoća ipak vrlo skladno održavali gradsku zajednicu. Plod te saradnje i zajedničkih političkih i ekonomskih poduhvata bilo je dobijanje tržišnih prava 1804. godine, kojima je omogućeno da se u gradu samostalno i pod povlašćenim uslovima organizuju trgovina i zanatstvo i održavaju vašari.
Velika je želja Vrščana bila da njihov grad dobije privilegije slobodnog kraljevskog grada što bi im dalo prava da mogu sami da organizuju i političku samoupravu, a građani steknu posebnu zaštitu pred zakonom kao da imaju status plemića. Zbog toga oni nastavljaju stalne kontakte sa najvišim carskim institucijama šalju u Beč nekoliko delegacija, koje uvek predvode dva najuglednija građanina, Konstantin Spajić i Mihael Korman. Uz veliki politički napor i mnogo utrošenog novca, tek posle 27 godina došlo se do cilja.
Iz današnje perspektive ovo je bio događaj ravan ulasku u EU sa ekonomskog, kulturnog i političkog aspekta. Upravo kao što je to slučaj danas, i u ono vreme su pred vrščanE bili postavljeni preduslovi od strane habzbugškog dvor, a a oni su ih ispunili kako bi ostvarili svoj zajednički san, Srbi i Nemci zajedno. Efekte ove velike pobede razuma vidimo i danas ili o njima čitamo u istorijskim arhivima.

MRAČNA STRANA ISTORIJE

Period istorije, koji ostaje ispunjen osećajem nelagode, nastupa početkom II sv. rata i traje sve do 60-ih godina XX veka. Naime, zbog poznatih istorijskih okolnosti, i nespornom učešću i negativnoj ulozi Nemačke države u događanjima u II sv. ratu, lokalno nemačko stanovništvo biva izloženo represiji i progonu nakon završetka rata. Tako je dobar deo nemačkog Vršca nekoliko puta bio paljen, imovina je nacionalizovana a vlasnici poslati u logore ili streljani.

Nakon rata na udaru se našlo i veliko nemačko groblje, koje je naravno bilo katoličko, ali su ga zlonamerni sa prezirom zvali „nemačko”. Uništeno je 1960-65.god., i delom pretvoreno u novo naselje i sadašnju Ppedagošku školu, a delom u igralište. Ramovi sa grobova su upotrebljeni za izgradnju stepeništa, koje vodi na brdo iznad grada do kapele Svetog krsta koja spada meðu najstarije sačuvane graðevine XVIII veka. Njeno podizanje započeto je oko 1720. g. zahvaljujući dobrovoljnim prilozima nemačkih kolonista, a završena 1728.godine. Pošto je kapela više puta teško oštećena, njen prvobitni izgled samo je delimično očuvan.Zvonik koji se diže sa zapadne strane podignut je tek početkom XIX veka.

Ulaz u groblje

Sami nadgrobni spomenici su prodavani budzašto članovima partije, i tako malo prerađeni, upotrebljavani od strane novih vlasnika. Neki vlasnici su iz pijeteta prema starim vlasnicima ipak ostavili po neko ime ili deo teksta da podseća na njih, tako danas u centru Izbišta (selo u vršačkoj opštini) danas stoji spomenik palim borcima protiv fašizma a sa druge strane kamena lepo stoji i ime starog vlasnika, Nemca.

Unisteno nemacko groblje

Unisteno groblje 2

Pre izvesnog vremena, katolička zajednica, i njihovi prijatelji su stidljivo pokrenuli ovu temu, u nameri da postave jednu tablu, na kojoj bi pisalo da je tu nekada bilo groblje. Međutim, vlasti su žustro odbile da “kolaboracionistima” dozvole postavljanje table!

Kao što se da videti, barem na primeru grada Vršca, mnogo je putokaza tokom istorije posađeno, te se iz današnje perspektive može uočiti šta treba činiti u budućnosti. On svedoči o uspehu u periodu kultunog, ekonomskog i duhovnog uzdizanja dva naroda, koja su dokazala da je zajednički život moguć. U trenutku dok pišem ovaj post, koji je morao imati zanatan uvod, dokazi te sjajne sinergije dve kulture su po ko zna koji put na udaru modernih vravara.

MODERNI VARVARI U POHODU BRISANJA ISTORIJE

„Sačuvan je veoma mali deo graðevina iz XVIII veka, dok se za period XIX veka do 1914.godine vezuje veliki broj objekata. Prema sadržaju, graðevine starog Vršca možemo podeliti na stambene (seoski i gradski tip kuće) i javne graðevine koje se bitno ne razlikuju od razvijenih tipova gradskih kuća. Kao i druga panonska naselja, Vršac se razvijao uglavnom kao prizemna aglomeracija, dok u stilskom pogledu one predstavljaju provincijsko prevoðenje veæine izraza koji su se javili u arhitekturi zapadne i srednje Evrope. Prošla je kroz sve faze: baroka, klasicizma, romantizma, tzv. istorijskih stilova i secesije. Čistog stila praktično i nije bilo već su to sjedinjavanja elemenata raznorodnih stilova. Meðu očuvanim javnim graðevinama XVIII veka, prednost imaju crkve.“

Nakon što su vlasnike proterali, kuće u nemačkom delu grada dodeljene su kolonistima iz pasivnih krajeva. Znate poslovicu o tome koliko se vrednuje ono što se dobije džaba!? Upravo u skladu sa tom poslovicom, novi vlasnici decenijama nisu ulagali u održavanje kuća, da bi one danas bile potpuno devastirane. Nova politička elita, koja razume ne oseća ovu arhitekturu kao svoje kulturno blago, omogućila otkup stare gradnje, rušenje iste, i namesto nje, izgradnju ružnih, nehumanih višespratnica (dozvola se dobije čas posla)! Ovo je veoma unosan posao jer se stara gradnja kupuje budzašto od ljudi, koji nikada i nisu bili u prilici da ove lepotice, pretežno iz XVIII veka, održavaju u formi. Kvadrat novogradnje, koja nastaje na ovaj način, košta od 800 eura pa naviše.

Interesantno je da su se slični juriši na staru arhitekturu dešavali i 50-ih i 90-ih godina prošlog veka. U prvom naletu je uništeno staro jezgro grada ukljušujući i Adlerovu kuću koja beše najlepša u tom kvartu! Staro jezgro je obuhvatalo čitav kvart zgrada iz XVIII veka, a u današnjoj Sterijinoj ulici nalazio se stari biskop. Po mom saznanju, bioskopa je između dva rata bilo pet! Danas postoji samo jedan, i jedva da radi! Na tom mestu sada stoji spomenik “gluposti”, najružnija zgrada koju sam ikada videla - hotel „Srbija“, replika istog takvog hotela sa juga Srbije, zatim robna kuća (soliter) - takođe ruglo grada! Nekada su mudri stanovnici mog grada gradili uzane,krivudave i pošumljene ulice, koje su bile zaštićene od udara vetra. Kasnije, dolaskom partijskih “kadrova” na značajna mesta u urbanizmu, ove ulice su proširene i ogoljene i naravno “ispravljene”.

„Najsvetliji” poduhvat nove neimarske elite koji je ostavio trajne posledice na arhitekturu, bilo je uništavanje starog vodovoda i kišne kanalizacije grada za koju se nije znalo da postoji, pa su posleratni „neimari” nabasavši na ogromne podzemne tunele utvrdili da su to katakombe! Međutim, tek pošto su ih zatrpali shvatili su da su to bili odvodi (kolektori) za vodu koja se sliva na grad sa vršačkog brega. Zahvaljujući ovoj intervenciji grad danas natapaju podzemne vode i ugrožavaju čitav centar grada! Uništavanje kišne kanalizacije nastavilo se do današnjih dana. Devedesetih je “napadnut” gradski trg sa kojeg su uklonjena stoletna stabla, a umesto njih trg je popločan betonskim ciglama. Konačno, 2004–2008. iz preostalih ulica u gradu povađena je stara austrougarska kocka i umesto nje ulice su zalivene betonom. Jedan deo austrougarske kocke upotrebljen je za popločavanje stepeništa na bregu i nadgrobni ramovi su, konačno 2007., bili zamenjeni kockom. 2007. godine srušena je kuća u kojoj je živeo Jovan Sterija Popović, a nešto pre toga srušena je i mala kućica koja se nalazila odmah pored! Mesto nje sagrađeno je nešto što bi trebalo da simulira Sterijinu kuću.

Sterijina kuća-nekada

Mala napomena: kada sam pre godinu dana slikala ovu zgradu nisam imala predstavu da bi nekome moglo pasti na pamet da je sruši pa ugao zbog toga nije isti. U želi da se bolje vidi i mala kuća pored koja je „replika kuće” u којој se Sterija rodio, ugao na novijem snimku je namerno pomeren.

Na proleće 2008. godine počinje krajnji „obračun” sa ulicom Žarka Zrenjanina. To je poslednja ulica koja još podseća na stari Vršac. Inače u ovoj ulici su skoncentrisane najlepše zgrade, od kojih je već dobar deo otkupljen, srušen.

Terasa Sterijine kuće

U toku je gradnja višespratnica koje po visini daleko nadmašuju stare kuće. Zbog izgradnje bulevara predviđeno je uništavanje stoletnih drvoreda duž cele ulice, kako bi se obezbedio parking prostor ispred višespratnica.

Kuca Ž.Zrenjanina

A sada smešna strana priče! Naime, strategija razvoja grada u budućnosti je utemeljena na razvoju i podsticanju turizma! Pošto je stara arhitektura ono što svakog turistu najviše interesuje kada dođe u neki grad, nije mi jasno šta to vlasti nameravaju da pokažu turistima? Domete vršačke novogradnje?

I za kraj, evo još jednog bisera vršačkih vlastodržaca.

Stara kula, koja je sagrađena u vreme despota Đurađa Brankovića kako bi poslužila za odbranu od Turaka, do skora je bila arheološko nalazište. Naime, otkrivena je celokupna osnova građevine. Stručnjaci iz Gradskog muzeja su na osnovu otkrivenie osnove rekonstruisali nekadašnji izgled građevine i podneli projekat za vraćanje objekta u prvobitno stanje. Nova politička garnitura nakon 2004. godine nije imala razumevanja za ovaj projekat pa je, pod izgovorom da „vetar rastresa temelje Kule“, naredila zatrpavanje arheološkog nalazišta. Pri tom treba li reći da Kula nema temelje?

Ovo o čemu sam vam danas pisala predstavlja „moje kulturno balago” za koje je vezano moje „istorijsko biće”. Ako danas kažem „pogađa me ovaj monstruozni proces brisanja istorije“, da li ću postati neprijatelj države koja saučestvuje u ovom zločinu? Da li je kulturna baština severne pokrajine manje „srpska“, pa je stoga manje vrednovana i čuvana? Na kraju, ona svedočio tome da su Srbi ipak deo Evrope, ili da su barem nekada to bili!

Još ponešto o sačuvanoj arhitekturi grada možete pronaći na sajtu Gradske biblioteke, Gradskog muzeja ili http://www.prijatelji.org

· Fotografije starog Vršca su vlasništvo gospođe Hermine koja ih je prikupila od kolekcionara u Nemačkoj i Austriji.

· Novije snimeke za ilustraciju teksta napravila moja malenkost