Istorija Berana, najlepseg grada Crne Gore i bivse Juge

Podrucje opstine Berane bilo je naseljeno jos u neolitskom dobu. O tome svjedoce ostaci materijalne kulture otkriveni na lokalitetima: Berankrs, Kremnostice, Rzanicki lugovi i dr. Nadjeni keramicki predmeti slicni su keramici Vince i Starcevacke glave i, po tvrdjenju arheologa, stari su 4000 godina prije nove ere. Pored predmeta od keramike pronadjena su kamena i kostana orudja: igle, sila, nozevi, testerice i sl.Na lokalitetima Gradac, Torovine i Rudes otkriveni su, ali jos nijesu ispitani, materijalni ostaci iz zivota Ilira na ovom podrucju, a u rusevinama manastira Sudikova nadjen je i zapis keltskog porijekla koji se cuva u Polimskom muzeju u Beranama.
Mnogo su brojniji, i bogatiji, tragovi rimske vladavine na ovom podrucju. U selu Luscu nalaze se rusevine rimske vojne naseobine u kojima su nadjene strijele, vrhovi kopalja, djelovi zemljanih cijevi i drugi materijali, a tragovi rimskih naselja ostali su i u selima: Dolac, Budimlja, Luge, Donja Rzanica, Zagradje, Dapsice, na Jasikovcu i drugdje.
U doba Nemanjica, ovo podrucje se zvalo zupa Budimlje i imalo je veoma veliki duhovni, politicki i ekonomski znacaj u zivotu Raske. Ovdje je Sveti Sava, 1219. godine, osnovao jednu od prvih srpskih episkopija (cetvrtu po redu) sa episkopskim tronom u manastiru Djurdjevi stupovi koji je, krajem 12. vijeka podigao Prvoslav, sin Nemanjinog brata zupana Tihomira. Budimljanska episkopija je, kasnije, uzdignuta na nivo mitropolije ali je ona ugasena 1648. godine, posto su Turci zivog odrali budimljanskog mitropolita Pajsija. O veoma razvijenom i bogatom duhovnom zivotu Srba na ovom podrucju, najbolje svjedoce brojni manastiri i crkve ciji se ostaci, odnosno rusevine, nalaze u Sudikovi, Kaludri (Manastir Celije sa crkvom sv. Luke - obnovljen je 2001. godine), Urosevici, Gorazdu, Lubnicama i drugdje. Zna se za imena sedam budimljanskih episkopa i devet mitropolita. Zna se, takodje, da su u manastiru Sudikova postojale slikarska i prepisivacka skola. Najpoznatiji njeni zografi bili su Strahinja i Jevstatije (Budimljani). U Sudikovi, crkvi Vavedenja Presvete Bogorodice, nastao je jedan od najstarijih pisanih spomenika iz ovih krajeva -– Svetotrojicki zbornik. Episkop Teofilo napisao je Pogovor i Moracku krmciju (1251.-52. godine), mitropolit Gerasim (1573.) poznati Minej, a 1592. godine, jeromonah Danilo - Molebnik. Tu je napisan i "Bozanstveni apostol Sudikove". Manastir Sudikovo Turci su spalili i razorili i svo njegovo blago unistili 1738. godine, pa je manastir Djurdjevi stupovi ostao jedini centar duhovnog, kulturnog i politickog zivota u ovom dijelu srpske zemlje. Arhijerejski tron u Djurdjevim stupovima bio je upraznjen punih 350 godina. Budimljanska (sada kao Budimljansko-niksicka) episkopija obnovljena je 2002. godine, kada je (4. avgusta) i ustolicen episkop Budimljansko-niksicki, Joanikije.
Podrucje danasnje opstine Berane, kao i njegova sira okolina, bilo je u sastavu nemanjicke drzave sve do 1455. godine, kada su Turci zauzeli grad Bihor i zupu Budimlje koja je postala carski has i koja se, kao takva, pominje, prvi put, 1597. godine. Ova kotlina bila je veoma gusto naseljena srpskim stanovnistvom sve do sredine 17. vijeka, ali je ono zestoko stradalo u otporima turskom zulumu i, dobrim dijelom, napustalo svoja ognjista seleci u druge krajeve, odlazeci, kao u velikim seobama Srba pod Carnojevicem i Jovanovicem (1690. i 1737.), do Save, Dunava i Juzne Ugarske. Napustenu zemlju Turci su dijelili poislamljenom srpskom stanovnistvu, cifcijskim sistemom koji se ovdje zadrzao sve do 1912. godine, do oslobodjenja od Turaka. Neposrednu vlast na ovom podrucju imale su porodice pavsko-gusinjskih aga i begova, Sabanagici i Rexepagici, a veoma uticajni su bili i bihorski Corovici i pecki Muhamedbegovici. Na opustjelu zemlju u Hasu doseljavali su Vasojevici, Kuci, Bratonozici, Piperi i druga srpska plemena iz crnogorskih brda koja su, zajedno sa ovdasnjim starim srpskim stanovnistvom, koje se najvise zadrzalo i ocuvalo u Sekularu, za ovo podrucje vodila teske borbe sa Klimentima i, na kraju, potisla ih. U vrijeme Prvog srpskog ustanka i Kradjordjevog pohoda na Novopazarski sanxak, narod ovoga kraja digao je masovni ustanak a ustanici su se, na Suvodolu, 1809. godine, sastali sa Karadjordjevim vojvodama Antom Bogicevicem i Haxi-Prodanom Gligorijevicem.
U to vrijeme, vodecu ulogu u srpskom narodu u oblasti Vasojevica zauzima, i na njoj ostaje pune cetiri decenije, Mojsije Zecevic, iguman Djurdjevih stupova, jedan od najbliskijih saradnika Petra Prvog (Cetinjskog) i Petra Drugog Petrovica NJegosa. Iguman Mojsej je 1824. godine osnovao manastirsku skolu (za svestenike), a 1836, takodje kod Djurdjevih stupova, otvorena je i prva skola za "obicne" djake. Za ovog igumana vezuje se nastanak "Vasojevickog zakona od dvanaest tacaka". Od vremena Prvog srpskog ustanka pa sve do oslobodjenja ovog kraja od Turaka, borbe sa Turcima su neprestane, pogotovo u drugoj polovini devetnaestog vijeka kad se na celu te borbe, poslije smrti igumana Mojseja, stavio vasojevicki vojvoda Miljan Vukov, uz podrsku junaka i prvaka iz tzv. Donjih Vasojevica. Poznate su srpske bune i bitke sa Turcima 1825, 1827, 1854, 1858, 1861, 1862. godine, kao i ucesce ovdasnjih ratnika u oslobodilackim ratovima od 1875. do 1878. godine. Od ovih bitaka posebno je znacajna, i poznata, Rudeska bitka, 7. aprila 1862. godine, koju su Turci izgubili i u kojoj je poginuo njihov Selim pasa sa sinom, miralajem, Ibrahim-begom. Poslije ove bitke Turci su ojacali vojna utvrdjenja i pojacali vojne snage u ovom kraju te je te godine i pocelo osnivanje grada Berane. U periodu od 1880. do 1912. godine u ovom kraju izbio je citav niz buna (1883, 1888, 1898, 1906, 1907, 1909, 1910, i 1911). U Prvom balkanskom ratu, poslije zestokih borbi, Berane je oslobodjeno od turske vlasti 16. oktobra 1912. godine. Istovremeno, ovaj kraj je prikljucen Kraljevini Crnoj Gori. U Prvom svjetskom ratu ovaj kraj je, poslije kapitulacije Crne Gore, prezivio teske dane pod austro-ugarskom vlascu, veliki broj ljudi je odveden u ropstvo, ali je bio veoma jak i komitski pokret.
Period izmedju dva svjetska rata, i u ovom kraju, karakterisu medjusobna trvenja gradjanskih partija, ali i pojava Komunisticke partije Jugoslavije. Sve je to, na izvjestan nacin, bio "uvod" u krvavi gradjanski rat u toku Drugog svjetskog rata kome je i ovaj kraj platio previsoku cijenu, izgubivsi, u medjusobnoj borbi partizana i cetnika, nauporedivo vise zivota nego u borbi protiv Italijana i NJemaca kao okupatora zemlje. Od 21. jula 1949. godine Berane se zvalo Ivangrad, po narodnom heroju Ivanu Milutinovicu, ali mu je 1992. godine vracen izvorni naziv.