Umetnost kao prostor oslobađanja (kolektivnih) trauma

Pitanja na odgovore ili: o (ne)mogućnostima (umetničkih) utopija danas

Ko je (kakav je) umetnik današnjice? Odgovor na ovo pitanje, prirodno, neodvojiv je od priče o mestu, ulozi, psihološkim, estetskim, etičkim i semantičkim kontekstima i problemima umetnosti našeg vremena.

Polazeći od rečenice koju je u vremenu (realnog) socijalizma izgovorila jedna mađarska umetnica: “Moj umetnički status, pa to je geografska i biološka nepravda!”[1] , prirodno dolazimo do pitanja statusa današnjeg umetnika nastanjenog na prostoru (prostorima) Istočne Evrope. Dok su, recimo, u vremenu pre pada Berlinskog zida za cilj (svrhu) svoje umetnosti imali osvajanje i širenje prostora slobode ─ istočnoevropski umetnici današnjice, “ušuškani” višedecenijskim ograničenjima državnog socijalizma, ovaj šok budućnosti dočekali su prilično nespremni. Danas kada ih zbog njihove umetnosti više niko neće hapsiti, neće ih pozvati na informativne razgovore, ili im sudskim odlukama zabranjivati rad, dobar broj umetnika Istočne Evrope, ma kako paradoksalno delovalo, oseća se zakinutim upravo za taj prostor i (urođenu) potrebu subverzije, otpora, nepristajanja, svakovrsnog angažmana..., ili pak, na drugom polu: sluganstva, poltronstva, veličanja, slavljenja... 

Kao u onoj priči o dve muve koje žive u velikoj kartonskoj kutiji od kojih jedna razdragano leti na sve strane uzvikujući: "Ja sam slobodna, ja sam slobodna", dok druga, šćućurena uz zid kutije, neprestano ponavlja: "Ja sam zatvorena, ja sam zatvorena"[2], i umetnici iz zemalja nekadašnjeg realnog socijalizma, kao žrtve nepovoljne geografije, danas se, jednako kao i države u kojima žive, nalaze pred otpočinjanjem uzbudljivog i prilično neizvesnog procesa uključivanja u svet. 

U istom vremenu i prostoru u ovim zemljama trenutno paralelno obitavaju kreativna umetnička manjina koja je komunikacijski sposobnija, bolje vlada jezicima i tehnologijama današnjice i manje-više uspešno uključuje u globalne umetničke tokove – i, na drugoj strani, prilično konfuzna, apartidska umetnička većina koja u današnjem, a posebno u vremenu koje dolazi, deluje kao kolateralna šteta ili (zavisno od ugla posmatranja) kao statistička greška. Za razliku od svojih zapadnoevropskih i američkih kolega koji su imali privilegiju (?!) da se rode i kao umetnici formiraju u zemljama s višedecenijskim tradicijama tržišne privrede, umetnici iz Istočne Evrope, u kojima su muzejsko-galerijsko-medijski sistem kao i tržište umetničkih dela uglavnom u začecima, u ne malom broju slučajeva posledice negativne geografije osećaju kao balast koji opterećuje njihov rad. Formirajući se u sistemu u kom je, paralelno sa različitim nivoima zabrana, ograničenja i (auto)cenzure, istovremeno opstajala i iluzija, bolje rečeno simulakrum koji ih je uveravao da su umetnost i kultura od fundamentalnog značaja za promenu društva ─ umetnicima koji danas žive na prostoru između Vladivostoka, Krakova, Bratislave, Segedina, Novog Sada, Pančeva, Temišvara, Varne, Skoplja, Sarajeva, ili Splita,.... “privilegije“ totalitarizma na momente čak izgledaju kao velika i nedostižna pravda[3]. 

Ukoliko je uopšte ima, onda bi se pozitivnom utopijskom idejom današnjice možda mogla identifikovati jedino (predstavnička) demokratija. Da li, dakle, u eri (liberalne) demokratije možemo govoriti o liberalizmu i demokratiji i u sferi umetnosti i kulture? Povedemo li se za Fukoovom teorijom gavermentalizma (governmentality) po kojoj suštinske razlike između totalitarizma i sistema predstavničke demokratije zapravo ni nema ─ uz pripadajući tvrdnju o postojanju skrivenih mehanizama prinude, tačnije kontrole koji postoje u svakom političkom sistemu[4], dolazimo do naizgled paradoksalne pozicije gde bi buduću razliku između umetnika tzv. istočne i zapadne hemisfere činilo upravo to buđenje istočnoevropskih umetnika iz svog totalitarističkog sna.

Pišući o (unutrašnjem) ustrojstvu (američke) demokratije, Noam Čomski ovu Fukoovu tvrdnju dodatno izoštrava tvrdeći da u našem vremenu postoje pojedinci koji deluju nezavisno i slobodno, ali da nezavisne i slobodne institucije ne postoje. Svi su, dakle, zavisni: od izvora pomoći, velikih korporacija, vlade, političkih partija,... U takvoj konstelaciji snaga pojedinci (ovo bi se posebno moglo odnositi na umetnike) koji bi se osmelili da pokušaju da deluju nezavisno i slobodno s ciljem remećenja ili kršenja uspostavljenih pravila i odnosa moći, po Čomskom, verovatno će biti iskorenjeni – počevši s vrtićem pa nadalje[5]. 

Prihvatimo li, dakle, tezu da mehanizmi kontrole i prinude postoje u svakom društvu – može li se onda govoriti o istim i u kontekstu priče o umetnosti koja se upravo stvara?! 

Prirodno, slede i pitanja o tome: 
– Ko bi, dakle, bili cenzori i/ili kontrolori umetnosti današnjice?! 
– Ko su ti totalitarni Drugi koji istovremeno predstavljaju pretnju, ali i šansu današnjim umetnicima?!
– Na oba pitanja odgovor je isti: pre svega kustosi, zatim muzeji, galerije, mediji, kolekcionari, velike kompanije, naručioci, kupci, marketinške agencije, publika, ljubitelji, konkurencija (drugi umetnici)... 

Sve navedeno, dakle, stoji naspram umetnika koji je, ukoliko želi uspeh, u dobroj meri prinuđen da vodi računa o željama, potrebama, očekivanjima i ukusima prilično širokog i nekonzistentnog kruga onih kojima se njegova umetnost potencijalno obraća. Navedena stvarnost ekonomskog realizma[6] (globalizovanog) društva u priličnoj meri, dakle, određuje pravac (smer) svakog umetničkog angažmana. Ne retko tretirana kao lični fetiš samog autora, ta umetnost svoj puni smisao dobija tek ostvarivanjem njene javne vidljivosti čime postaje otvorena platforma za otvorene ljude koja stimuliše ili pak nastoji da stimuliše aktivno mišljenje – bilo u realnoj ili pak virtuelnoj interaktivnoj zoni (internetu)[7]. 

Umetnost posle savremene umetnosti 

Moj rad je otpočetka zamišljen tako da ljudi naleću na njega dok obavljaju svoje svakodnevne poslove. 
Dženi Holcer

Nastajuća u međuprostoru između visoke i popularne kulture, posmatrana kao svojevrstan intelektualni turizam, umetnost današnjice ipak jeste polje neograničenih mogućnosti – mesto dijaloga na teme socijalnog i ekonomskog konteksta, odnosno mesta i uloge same umetnosti (umetnika) u savremenom svetu. Intelektualna kultura današnjice neodvojiva je, dakle, od svoje političke i društvene dimenzije. U datom kontekstu poznata avangardistička jednačina umetnost=život, sa nekadašnje idealističke, na naše oči, prevodi se na sasvim praktičnu dimenziju i ravan. Umesto vizije, talenta ili čiste intuicije, umetnost (umetnik) današnjice mora posedovati: znanje, osvešćenost, obaveštenost, strategičnost, angažovanost, empatičnost... Da li su zaista velike (istorijske) teme, ustupile mesto mikronarativima[8], odnosno malim, svakodnevnim pričama o savremenom dobu ─ bilo da su u pitanju moda, seksualnost, (potrošačka) kultura, komunikacija, smrt, dokolica, sport, rodni i polni identiteti, ekologija i životna sredina, vizni režimi, religija, politika, mediji, ljudska ili pak prava životinja...? Činjenica je da umesto o umetničkim delima danas radije govorimo o umetničkim radovima, projektima ili događajima. Umetničke prakse ili stilovi zamenjeni su umetničkim strategijama ─ takođe umesto o umetničkom nomadizmu danas radije govorimo o socijalnom (umetničkom/kustoskom) turizmu. Istovremeno, čak i umetnici iz Istočne Evrope umetnost su počeli da doživljavaju kao posao. Lišeni patetike i utopije velikih ciljeva i njihovi radovi postali su roba ─ tačnije proizvodi kulturne industrije za koje u podjednakoj meri važe zakoni ponude i tražnje, baš kao i za sve ostale (proizvode). Ipak svoj unekoliko povlašćen društveni status proizvodi umetnosti stiču činjenicom da su oni istovremeno i sredstva produkcije znanja i proizvođenja značenja.

Neposrednim (telesnim) konzumiranjem umetnosti kao interaktivne prakse, njeni komunikacijski potencijali postaju ključni kriterijumi za određivanje umetničke i tržišne (komercijalne) vrednosti. Matisovska fotelja za odmaranje zamenjena je meditativnim prostorom – mestom sa/učestvovanja i direktnog, fizičkog sučeljavanja sa vlastitim (ličnim i kolektivnim) ubeđenjima, strahovima, predrasudama, telesnošću, euforijom, spiritualnošću, nadama, seksualnošću, razočaranjima, frustracijama, greškama, napetostima, nelagodnostima, traumama... Prevazilazeći okvire galerija ili muzeja umetnost današnjice samoostvaruje se prevashodno u javnoj sferi, svedočeći o vremenu i kontekstu društva u kom nastaje. Ipak, velike umetničke manifestacije svojom magičnom privlačnošću i dalje su ključni punktovi raspodele umetničke, ali i političke i ekonomske moći[9]. Kustoske izložbe prostori su stvaranja diskursa (o) umetnosti, kao i mesta kreiranja umetničkog konteksta (umetničkih konteksta) našeg vremena. Zahvaljujući njima, pored samih umetnika, istinske mega-zvezde umetnosti postaju i kustosi ─ diktatori ukusa, stilova, trendova, tržišta. 

Za razliku od nekadašnjeg insistiranja na ujednačenosti i konzistentnosti ─ velika izložba XXI veka mora da dozvoli postojanje višestrukosti, raznolikosti i kontradiktornosti unutar vlastite strukture... Rezultat više ne bi trebala da bude složena izložba već izložba mnogih složenosti[10]. Čist izraz u umetnosti danas mogao bi biti upravo onaj izraz koji stimuliše i afirmiše komunikaciju, razmišljanje, (ne)pristajanje, otpor, participiranje... Unapred date ili jednom za svagda osvojene te(rit)orije ovde nisu moguće. Sve je podložno stalnim promenama direktno zavisnim od svih aktera ili učesnika sistema umetnosti, relacijskih odnosa uspostavljenih u ambijentima u kojima su radovi postavljeni/prikazani, vremenskih prilika ali, podjednako, i od samih posetilaca manifestacije. Otvoreno polje savremenosti ogleda se, dakle, kroz aktiviranje procesa formulisanja, konstruisanja i konstituisanja značenja koja danas više nisu jednosmerna niti jednoznačna. Naprotiv ─ svako pogrešno čitanje kako samih radova, izložbe ili manifestacije kao celine dozvoljeno je, legitimno i često veoma poželjno!

 

 

 

 

 

 

 Napomene:

  Sonja Briski Uzelac, Umjetnost kao trag kulture, u: The Misfits / Neprilagođeni, MSU, Zagreb, 2002, str.160
2 Parafraza po: Miško Šuvaković, Umetnost XX veka u Vojvodini - kontradikcije i hibridnosti vojvođanske umetnosti, Muzej savremene umetnosti Vojvodine, Novi Sad, 2008.
3 Umjetnici Zapada nisu lijeni i zato više nisu umjetnici, već proizvođači nečega... Potpuna zaokupljenost umjetnika Zapada nevažnim stvarima, kao što su proizvodnja, promocija, sistem galerija, sistem muzeja, sistem natječaja (tko je prvi), zaigranost predmetima, sve to udaljilo ih je od lijenosti, od umjetnosti. Kao što je novac papir, tako je i galerija soba. Umjetnici s Istoka bili su lijeni i siromašni, jer cijeli sistem nevažnih činilaca nije postojao. Zato su imali vremena koncentrisati se i baviti umjetnošću i lijenošću. Ali kada su i proizvodili umjetnost, znali su da je to uzaludno, da je to ništa. Mladen Stilinović, Pohvala lijenosti, Zagreb, 1993.
4 Parafraza po: Michael Hirsch, Utopije otpora, u: Još uvek bez naslova, Jugoslovenski bijenale mladih, Vršac, 2004, str. 43
5 Postoji puno vrsta sredstava filtriranja pomoću kojih se rešavaju ljudi koji predstavljaju problem i koji misle za sebe. Noam Chomski, Mediji, propaganda i sistem, www.elektronickeknjige.com
6 Termin kojim svoje postkonceptualne radove naziva umetnik Vlado Martek.
7 ...kunst - fu... status quo, Venice Biennal – Pavilion of the Czech republic and Slovak republic, Venice, 2003. str.1-2
8 Današnji umetnik više nije intelektualac koji deluje u ime univerzalnog subjekta... Njegova nadležnost se odnosi na nešto sasvim drugo a to je da deluje u odgovarajućim konkretnim, realnim, mikrodruštvenim situacijama... Nova umetnost je umetnost umetnika a ne "intelektualca". Ona je blaga, intimna, senzibilna, antihijerarhijska, antimonumentalistička, participatorska i empatička., Lorand Heđi, Intimnost, fragilnost i mnogostrukost odgovornosti: narativi o fleksibilnosti, toleranciji i pokretljivosti, u: Mikronarativi – 48.Oktobarski salon, Kulturni centar Beograda, Beograd, 2007. str.7-14
9 Međunarodne kulturne i umetničke manifestacije se često koriste za pridobijanje političkih poena, malverzacije, pranje para..., Tanja Ostojić, Strategies of success / Curators Series 2001-2003, SKC, Belgrade, 2004.
10 Francesco Bonami, ”I have a dream”, u: Dreams and Conflicts ─ The dictatorship of the viewer, 50th International Art Exhibition, La Biennale di Venezia, Venice, 2003.