Šaban, puževi i Gardijan

U petak 15. avgusta londonski „Guardian" je objavio tekst koji je potpisao novinar Garth Cartwright, praktično (malo zakasneli) in memoriam Šabanu Bajramoviću. Iste večeri su članovi britanskog benda The Brand New Heavies na niškoj Letnjoj pozornici visoko podigli Nišville grand prix - statuu Šabana Bajramovića.

The singer Šaban Bajramovic, who has died of heart failure aged 72, at his home in Niš, Serbia, was known across the Balkans as "king of the Gypsies". He is, arguably, the most influential musician from the region since the second world war, his artistry matched only by his gambling, fighting, carousing, and refusal to recognise any rule or regulation. All of which inflamed his legend.

Šaban i "Šaban Grand Prix"

„Pitao sam malog puža,

da mi svoju kuću proda.

A puž meni odgovara,

otkud tebi, otkud para.

kad si para ti imao,

na kartama, na barbutu -

proćerdao".

Šaban Bajramović je propevao džez na 14. Nišvilu 1997. godine. Pratio ga je na klaviru, premijerno, poznati bugarski pijanista Vasil Parmakov, uz nezaobilaznog Mišu Blama na kontrabasu. Danima smo se dogovarali oko termina uvežbavanja nastupa, a onda je Šaban, pred sam početak probe (na dan početka festivala) zatražio avans honorara, dobio ga i - nestao. Pojavio se tek na tehničkoj probi, sveže ofarban i širokog osmeha. Uz kratki dogovor, sve je „leglo" i južnjački „gipsy jazz" je potekao niškom salom Doma Vojske Jugoslavije. Ostatak honorara je završio u varljivoj sreći barbuta u lokalnoj kockarnici.

Across the 1960s and 70s Šaban's status to Balkan Roma would be comparable to that of James Brown's to African-Americans: a musician who gave his community a voice. He would sing in Romani, "hey, another beating from the police," his superb tenor voice conveying the Gypsy experience like no other. He incorporated diverse influences - including jazz and mariachi - into his music and won popularity across Yugoslavia and beyond, singing for President Tito and Indian prime minister Indira Gandhi.

Tih godina Nišvil festival nisu pomagali ni grad Niš ni republika, pa sam ga finansirao sam  - uglavnom otkupom i izvozom puževa: Od Subotice do Bujanovca u Srbiji i od Plevena do Ruse u Bugarskoj. U hladnjače koje sam zakupljivao stizali su brojni sakupljači, uglavnom pripadnici romske nacionalne manjine. Pristizali su pretovarenim vozilima posle svake kiše, istovarivali gajbe prepunjene puževima i pevušili Šabanovu pesmu „Pitao sam malog puža".

Šabanove pesme su pevali i bugarski otkupljivači duž Dunava, ali i žene koje su u hladnjačama ručno vadile meso puževa iz kućica, a ja sam razmišljao o seriji Šabanovih koncerta u Bugarskoj. Uzgred, Šaban mi nikada nije zapamtio ime, već je o meni u intervjuima stalno pričao kao o „onom koji radi onaj festival".

Krenuli smo na dogovor o turneji mojim, skoro novim autom, ali ispred granice je motoru „iz čista mira" pukla radilica. Pozvao sam šlep službu da vrati auto u Niš, i bugarske prijatelje da sa Šabanom nastave put i odvezu ga na dogovor o turneji. Posle su mi rekli da je sav novac ostavio u bugarskim kafanama i kockarnicama.

Puževi se izvoze u kamionima hladnjačama. Čim osete nisku temperaturu oni se uvuku u svoje kućice i hiberniraju. Bez hrane mogu da izdrže nekoliko meseci i sa prvim znacima otopljavanja promole dva para antena iz kućice. Jedan par je za vid, a drugi za razmnožavanje.

Te zime sam pozvao Šabana da Nišlijama čestita Novu srpsku 1998. godinu. Preko 100.000 ljudi na gradskom trgu, prvi direktan prenos nekog takvog dogadjaja na RTS-u iz (opozicionog) Niša, pokoja zamerka političara: „doveo si ciganina da nam čestita srpsku novu godinu". Bio je to ujedno i poslednji celvečernji koncert Šabana i njegovih „Crnih mambi" u Nišu. Pratio ga je i izvrsni hor „Veliki bugarski glasovi" dirigenta Zdravka Mihajlova. Pevali su zajedno u ponoć Šabanovu „Đeli Mara" koju je Bregović koju godinu ranije prisvojio i dao joj naziv „Mesečina". Negde oko 02.00 poletelo je ka Šabanovoj glavi par konzervi piva  - od njegovih Nišlija.

Nakon vađenja iz kućice, puž se kuva dva puta, a kućica se dugo pere sve dok ne postane apsolutno čista. Mesu puža se zatim dodaje šest začina, a onda se ručno, malom viljuškom, vraća u kućicu, koja se onda zaliva specijalnim maslacem i na kraju zamrzava. Uz „Don Perinjon" porcija od pet puževa u kućici je ekskluziva svakog pariskog restorana.

Šaban je puževe probao na jednoj od najluksuznijih svadbi bogatih italijanskih Roma, gde je pevao za kilogram zlata. Svoj zlatni zub umalo nije polomio o kućicu puža, dok mu nisu objasnili funkciju viljuške. Pevao je mladencima i sve češće nazdravljao mladi Don Perinjonom, da bi pripit, iza ponoći, „sa mikrofona" zatražio d

U Nišville radiju 1997

Kusturica je video na RTS-u Šabanov festivalski jazz nastup, i pozdravio nas sugestijom da obavezno izdamo takav CD. U Nišville radiju ubrzo se okupila grupa džez muzičara (na čelu sa Dragomirom Milenkovićem Jogom) koja je trebalo da sa Šabanom uvežba meterijal za prvi srpski CD romskog džeza. Međutim, Šaban je bio vrlo nedisciplinovan i svojeglav („Dečko, jel znaš ti da sviraš. Pa, ako znaš onda sviraj, a ne pričaj o note"), a onda su krenuli i prvi problemi sa srcem. Ništa od CD-a. Prošlo je vreme hirurških zahvata, Šaban se malo oporavio i na XXII Nišvilu kao gost nastupio u nezaboravnom duetu sa Esmom Redžepovom. Kralj i Kraljica su tada otpevali prvi i jedini duet u dugim karijerama.

In 2003, I travelled to Niš to interview him again, for my book Princes Amongst Men: Journeys With Gypsy Musicians. Where in Amsterdam he had been restless, at home he was engaging, boasting of releasing 20 albums and writing 760 songs, and claiming he had perfect pitch as a child. "Life inspires me to write songs," Šaban explained, "my inspiration is life because I am a great consumer of life!" While Šaban's face bore knife scars from his wild days, he exuded a warm nature.

Šaban's popularity survived the disintegration of Yugoslavia and he enjoyed a 2005 Balkan-wide hit as guest singer with the Croatian band Cubismo. A Serbian documentary, titled Šaban, chronicled his final years. Its soundtrack, again produced by Dragi Sestic, has just been released in Britain. His sole British performance, in May 2006 at London's Mean Fiddler, enabled German producer Henry Ernst to record Šaban as part of his Gypsy Queens and Kings project. I will never forget watching him, seated on the bed of a tiny London hotel room, wreathed in cigarette smoke coughing, but singing beautifully.

Godišnje se iz prirode u Srbiji ubere više od 1.000 tona puževa. Moguće ih je uzgajati i na farmama, ali njihova potreba za slobodom je ipak veća od pola metra u zemlju ukopanog lima i visoke žičane ograde.

Sledeće godine, Festival mu je dodelio prvu nagradu za životno delo i uručio bronzanu statuu njegove figure.  Tada je i svečano otvorio Nišvil - na engleskom jeziku. Čitao je krupno ispisani ćirilični fonetski transkript  - beskrajno duhovito i šarmantno. Zato je kod verzije na srpskom jeziku, promašio oba padeža i ime festivala. Iastu statuu Šaban je uručio i vođi sastava Incognito rečima „Čast mi je da ovom gospodinu uručim moju statuu", i otpevao mu jednu džez improvizaciju.

Pokrenuli smo inicijativu da Ministarstvo kulture počne sa dodelom takozvanih nacionalnih penzija zaslužnim umetnicima i predložili Šabana kao jednog od nosioca. Posle godinu dana, Ministarstvo je stvarno započelo sa dodelom tih penzija, ali Šaban nije bio na tom spisku, uz obrazloženje da nema ostvarenu „običnu" penziju, pa samim tim ne ispunjava uslove ni za nacionalnu. Proverili smo u socijalnom - i zaista nije imao ni dan radnog staža. Nikada ni dinar od primljenih honorara nije uplatio za radni staž posredstvom  estradnih udruženja. Izvukao sam mu obračun koliko je potrebno da se jednokratno uplati da bi ostvario pravo na minimalnu penziju kao preduslov za nacionalnu - i to je iznosilo oko 8.000 evra. „Zašto da dajem tolike pare za ovo malo vremena što mi je ostalo" - rekao je tada.

Esma i Šaban 2005

I zaista, šest meseci kasnije na Niškom groblju grupa njegovoh poklonika ispratila ga je u neverici da ih je tako malo.

Utisak je popravio dolazak predsednika države Tadića i ministra Ljajića, ali su i oni bili zaprepašćeni „slabim odzivom" Nišlija. Reditelj Goran Paskaljević (u čijim je filmovima Šaban pevao i glumio) rekao je tada da ga Niš nije zasluživao. Pozvali su me da i ja govorim pored Šabanovog odra, ali nije bilo smisla. Pomalo sam osećao krivicu što nema ni desetine one publike sa Trga i što nisam podsetio gradske oce da zakupe autobuse i pozovu sugrađane da organizovano odaju poštu svom velikanu. Mada, Šaban to možda ne bi ni želeo. Ionako ga „velika scena" nije privlačila, pa bi često, umesto serije nastupa u velikim dvoranama, birao svirku za bakšiš u kafanama.

Najveća potražnja je za belim puževima i njihovim kućicama. Sivi puževi i kućice su takođe traženi. Jedino, puževe golaće niko ne otkupljuje.

During the civil war, Šaban disappeared; rumours suggested he had died in poverty, but he was in Niš, breeding pigeons, releasing home recordings and avoiding the Miloševic regime. Bosnian producer Dragi Sestic tracked him down in 2000 and convinced him to record an album, A Gypsy Legend, released on the Dutch label World Connection, that won international acclaim. In 2001, I interviewed him in Amsterdam. The ensuing European tour was cancelled after Šaban began missing dates, preferring to sing in German Yugoslav restaurants for tips than at concert halls.

Tog dana mu je posmrtno dodeljena nacionalna penzija koja se, međutim, može koristiti samo za života umetnika i ne prenosi se na naslednike.

„Ne pitaj me mali puže,

sad je zima, noć je hladna,

bar me pusti da prespavam,

nemoj pužwe, nemoj tako,

zar ti mene nije žao."

Šaban Bajramović je napisao preko 700 pesama među kojima i „Pitao sam malog puža"

Kućice puževa su izuzetno cenjene na svetskom tržištu.Oštećene kućice se ne bacaju već se lepe smesom samlevenih delova kućica i lepka.

Ali pužu koga „useljavaju" viljuškom u tako „renoviranu" kućicu - to ništa ne znači.

                                                                                                  „Onaj" što radi „onaj" festival