Uloga religija u tranzicionoj pravdi

Na koji način religije mogu da pomognu u procesu uspostavljanja pomirenja, međusobnog poverenja, funkcionisanju komisija za Istinu i Pomirenje, reparacija, procesuiranja ratnih zločina, suočavanja sa prošlošću? Neupitan je uticaj koje crkve i verske zajednice imaju na prostorima bivše Jugoslavije, pre svega kao gradivni faktor nacionalnog konsenzusa i svesti, od velikog kulturnog i duhovnog značaja sa jedne, ali i tendencije politizacije i profanizacije svetoga kao proizvoda amalgamacije verskog i nacionalnog sa druge. Ipak, kao neizbežan partner o ovim procesima, kao svojevrsni conditio sine qua non, Crkve i verske zajednice predstavljaju ključnu kariku u lancu bez kojih regionalno pomirenje jednostavno nije moguće. Uzimajući ovo u obzir, postavlja se pitanje kakvu ulogu one mogu imati u procesima mehanizama tranzicione pravde, konkretno u institucinalizaciji inicijative za REKOM, koja želi da utvrdi sve činjenice u vezi sa zločinima i kršenjima ljudskih prava na prostorima bivše Jugoslavije u periodu između 1991 - 2001. godine?

REKOM kao regionalna mreža organizacija civilnog društva i pojedinaca nema samo za cilj utvrđivanje takozvane forenzičke istine, već u toku konsultativnog procesa svedočenjem žrtava paralelno doprinosi i razvoju takozvane narativne istine a ima potencijal da učini i mnogo više. Prevladavanje prošlosti i pomirenje iziskuje više od sudskog procesuiranja vinovnika zločina i reparacije - retributivne pravde. Ono podrazumeva aspekt tranzcione pravde u kome po pravilu religije mogu da učine mnogo - da dostignu restorativnu pravdu, ili čak moralnu, to jest, restorativnu istinu.

Radi pojašnjenja, navešću nekoliko aspekata religijskog pristupa problema u kontekstu konsultacija za REKOM. Treba pre svega istaći da se u holističkom, to jest, religijsko - psihološkom pristupu procesima pomirenja razlikuju četiri vrste istine, kako ih definiše teoretičar Džon de Gruči. On razlikuje već navedenu (1) objektivnu ili forenzičku istinu, (2) ličnu ili narativnu istinu, (3) dialošku ili društvenu istinu i (4) isceljujuću, to jest, restorativnu istinu.

Forenzička istina je ona istina koju pokušavaju da utvrde Komisije za Istinu i Pomirenje. Dakle, da utvrde činjenice, izlože redosled događaja, navedu počinioce i posledice koje su pretpele žrtve zločina. Lična ili narativna istina predstavlja objektivaciju istine unutar identiteta osobe koja je izvor narativa, to jest, žrtve. Kako bi žrtve došle do psihološkog isceljenja moraju da smognu snage da se suoče s prošlošću i na takav način biti u stanju ispričati drugačiju priču o sebi samima. U slučaju narativne istine, traume prošlosti postaju deo ličnog ili kolektivnog istorijskog iskustva. Do izvesnog napretka u prevazilaženju konflikta može doći već u ovoj fazi budući da žrtve postaju svene uzroka i posledica traumi koje su iskusile. Tada žrtve svoja iskustva mogu da iznose mnogo slobodnije i bez straha. Tek nakon toga moguće je da žrtva podeli svoje iskustvo sa nekim ko ima drugačiji pogled na isti događaj. Dijaloška istina predstavlja proizvod razmene iskustava sukobljenih strana i dolazi kao proizvod njihovih narativa. Ključno pitanje koje proizilazi iz ovog nivoa dijaloga je: „može li se pronaći način da se ispriča priča na način u kojoj bi se obe strane prepoznale?" Na kraju, restorativna (moralna) istina predstavlja naznačajniji stepen ka pomirenju sukobljenih strana jer dolazi kao proizvod pouka izvedenih iz društvene istine te se počinje raditi na prevenciji kako ne bi došlo do recidiva prošlosti, to jest, kako se istorija ne bi ponovila. Drugim rečima, potrebno je da se oslobodi prostor za kolektivno sećanje kroz koje će delovi ličnog iskustva i sećanja moći da se prikupe, konsoliduju i rekonstruišu.

Ceo proces je prilično složen i nelinearan što se u konsultacijama REKOM-a i pokazalo budući da forenzički deo procesa nije i izbliza gotov, šta više, nije još ni institucinalizovan a ipak je već u ovoj fazi doprineo približavanju narativnoj istini. Nakon dela konsultativnog procesa u kojima su žrtve davala svoja traumatična svedočanstva, došlo se do formiranja zajedničkog cilja, nečega u čemu su sukobljene strane - žrtve, bile u potpunosti jedinstvene. To je istina za sve žrtve, bez obzira na njihov nacionalni i verski identitet. Žrtve, deleći isti bol i patnju, ista tragična iskustva, poistovetile su se sa bolnim jecajima ljudi koji pripadaju drugom (sukobljenom) narodu ali su i istoj sudbini pronašli sebe i drugoga.

Iz navedenih svedočanstava u konsultacijama REKOM-a jasno se ističe nekoliko važnih momenata. Prvo, nije moguće doći do dijaloške faze narativnog procesa dok se jasno ne utvrde sve činjenice u vezi sa zločinima, to jest, dok se ne započne sa utvrđivanjem forenzičke istine. Ko su bili vinovnici a ko žrtve, osnovni je imperativ i preduslov za dalji nastavak dijaloga. Žrtva nije u mogućnosti da zaboravi dok ne sazna sve informacije o svojim stradalima i ne sahrani ih kako to dolikuje. Tek onda, može da se pomiri sa tragičnim iskustvom i počne da pamti događaje na drugačiji način.

Drugo, nema jasnih linija razdvajanja između različitih faza. Proces forenzičke, narativne i dijaloške istine odvija se na neki način, paralelnim putem. Žrtve su u toku konsultacija slušale slične narative pripadnika naroda kojeg su do juče smatrale neprijateljem i krivcem. Sada u tim narativima obe strane pronalaze zajedničke imenioce. Potraga za društvenom ili dijaloškom istinom predstavlja jedan od fundamentalnih principa u procesima rekonstrukcije odnosa između sukobljenih strana. To je upravo zbog toga što se manipulacijom istine sa jedne i izmišljanjem tradicije sa druge strane, stvara mogućnost sukoba. U dijaloškom procesu, važno je utvrditi zajednički identitet između sukobljenih strana. Do dijaloške faze narativa dolazi se nakon što su osobe sigurne u istinitost svojeg svedočanstva. To važi za obe strane čiji su narativi suprostavljeni. Tada je potrebno započeti dijalog između dve strane, to jest, iz narativne faze preći u dijalošku fazu utvrđivanja istine. Unutar dinamične interakcije ličnih narativa - bolnih, traumatičnih i tragičnih iskustava, suprostavljene strane mogu da pronađu zajedničke osnove u kojima se obe strane prepoznaju i dele zajednička iskustva, budući da su „obe istine gorke."

Treće, ovo uključuje niz konsultativnih procesa koji služe kako bi se prikupila svedočanstva, to jest, narativne istine koje će se kasnije moći arhivirati, uporediti, rekonstruisati i konsolidovati. Unutar procesa ukrštanja i upoređivanja narativa mogu da se utvrde zajednički imenitelji koji postavljaju temelje nove dimenzije istine, koja proizilazi iz preseka dva suprostavljena narativa. U ovakvom procesu moguće je kreirati zajednički identitet u kojem se pronalaze obe žrtve. Kao proizvod toga, kod žrtava, iako su one pripadnici sukobljenih naroda, jasno se ističe empatija za tuđe žrtve i želja da im se pomogne u pronalaženju relevatnih informacija, jer tako kompenzuju svoju potrebu i ublažavaju i svoj bol. Nazire se dakle, terapeutska linija sećanja i mogućnost izlaska iz lavirinta bolnih uspomena. Dok je sećanje ključno u rekonstruisanju identiteta, „pojam nadanja ključan je činilac u dugotrajnom i teškom, često nedovršenom procesu pomirenja".

Primeri iz sveta jasno ukazuju na doprinos Religija u ovakvim procesima. Ključna uloga anglikanskog nadbiskupa Dezmonda Tutua u južnoafričkoj komisiji ili nadbiskupa Huana Gerardija koji je oformio i vodio komisiju u Gvatemali, zatim primeri iz Istočnog Timora, Perua, Čilea i Siera Lionea gde su religijske zajednice pružale neophodnu podršku u komisijama, govore u prilog ovome. Dalje, primeri iz Brazila i Čilea pokazuju da su u tim zemljama, protestantske i katoličke organizacije vodile zasebne komisije o kršenju ljudskih prava.

Uzimajući u obzir religijski aspekt pomirenja, dakle, teorijsko polazište sa jedne strane i ulogu crkvenih velikodostojnika u Komisijama za Istinu i Pomirenje koje su vođene u drugim zemljama kao praktičan primer tih aspekata sa druge, neosporno je da crkve i verske zajednice mogu da imaju veliki značaj unutar REKOM-a, kako na instrumentalizaciji pomirenja, tako i na doprinošenju institucionalizacije ove komisije. Ovo se može postići isključivo anamnetičko - kritičkim pristupom prošlosti, neselektivnim pamćenjem, bez estetizovanja i moralizovanja istorije, već svešću koja iznova treba da upućuje na sve žrtve. Jasno je da Crkve i verske zajednice kao svojevrsne institucije sećanja poseduju anamnetički karakter koji po svojoj prirodi ima ulogu da podseća na one marginalizovane, potlačene, na same žrtve. U tom smislu, naglašava se i univerzalni karakter ljudskog bića kao i dignitet samih žrtava, što ujedno čini Crkve i verske zajednice socijalno i politički svesnijima i odgovornijima.

Prevladavanje prošlosti je bolan i drugotrajan proces koji počinje suočavanjem sa istorijskim činjenicama od kojih se ne može pobeći, koje se ne mogu poreći i koje se ne smeju zaboraviti. U ovom kontekstu uloga Crkava i verskih zajednica je neupitna i njena metafizička odgovornost upravo stoji u prevladavanju konflikata i odgovornosti prema istini, a istina je i ono što želi da utvrdi REKOM.