Smederevsko Staro groblje

Nizom spomenika iz različitih epoha smederevsko Staro groblje predstavlja jedinstvenu kulturno-istorijsku celinu. Najstariji i najvažniji među njima je crkva Uspenja Presvete Bogorodice, sudeći po materijalu od kojeg je sazidana, podignuta u XV veku, najverovatnije istovremeno sa zidanjem smederevske Tvrđave, i to kao grobna crkva tadašnjeg mitropolita Atanasija. Ovu tezu potvrđuje i živopis nastao nešto kasnije, krajem XVI i početkom XVII veka. "Osim što je svedočanstvo naše srednjovekovne prošlosti, Staro smederevsko groblje sećanje je na ljude i događaje koji su obeležili rađanje nove srpske države i formiranje građanskog Smedereva, nekadašnje trgovce, lekare, sveštenike, učitelje, književnike, dobrotvore...

Do XVIII veka postojao je običaj sahranjivanja u samoj crkvi Uspenja Presvete Bogorodice, a od 1760. godine kada je Ljota Dimitrijević uz zapadni zid crkve podigao drvenu pripratu, sahranjivanje je vršeno u njoj, ali i oko crkve posebno kada se radilo o uglednim građanima. Sam Ljota Dimitrijević bio je sahranjen pored zapadnog zida crkve. Njegov potomak, konzul Vladimir Ljotić, sahranjen je uz južni deo crkve između oltara i pevnice. Kasnije je porodična grobnica Ljotića izmeštena nešto dalje od crkve. Vremenom porušena je i drvena priprata, a naspram zapadnog ulaza u crkvu 1942. godine podignuta spomen-kosturnica žrtvama petojunske eksplozije, po projektu Aleksandra Deroka.

Neposredno uz oltarski deo crkve Uspenja Presvete Bogorodice, sa severne strane, nalazi se grob Dimitrija Davidovića (1789-1838), oca srpskog novinarstva, prvog urednika "Novina Srbskih", pisca Sretenjskog ustava, prekriven belom pločom od studeničkog mermera.

Na Starom smederevskom groblju sahranjen je i Antonije Protić (1787-1854), u porodičnoj grobnici na jugozapadnoj strani crkve, na udaljenosti oko 50 metara od crkve. Spomenik je od crvenog mermera, a levo i desno od njega nalaze se spomenici njegovih kćeri i zetova, porodice Ugričić i Popović. Antonije Protić rođen je i umro je u Smederevu. Bio je pisar kod smederevskog vojvode Vujice Vulićevića, 1807. godine sa Vukom pisar u Sovjetu, a za Vlade kneza Miloša popečitelj finansija. Godine 1853, napisao je memoarsko delo "Povesnica". U narodu bio je poznat kao Ćir-Anta, zbog svoje učenosti i gospodstva.

U blizini crkve sahranjeni su i prvi dobrotvor opštine smederevske, prota Milutin Banić (1817-1876), dobrotvor Stevan Kuzmanović - Kršljanin, kao i dobrotvor Dina Mančić (1827-1882), iznad čijeg groba se nalazi kapela izrađena po projektu poznatog arhitekte Aleksandra Bugarskog, zatim protojerej-stavrofor Filip Blagojević (1876-1938). Tu su i porodične grobnice Šterića, Marića, a nešto dalje Branka Ž. Jefremovića (1844-1911) poznatog industrijalca, Jovana Vanka Kodžasa (1853-1926), čuvenog upravnika Duševne bolnice u Beogradu dr Dušana Stojimirovića (1870-1955) itd.

Današnji izgled Starog smederevskog groblja u potpunoj je suprotnosti sa istorijskim značajem i brojem znamenitih ličnosti koje na njemu počivaju. Mnogi stari spomenici su porušeni, nahereni, zarasli u korov, grobnice otvorene, raskošne ograde od kovanog gvožđa oborene, više ne postoje ili postoje u fragmentima. Pojedini grobovi znamenitih Smederevaca ruinirani su i čak postali mesta za odlaganje smeća. Većini spomenika teško se prilazi, ili se prilazi gaženjem po drugim grobovima, a groblje u celini nije parcelisano.

Nijedan grob ma kog znamenitog Smederevca nije posebno označen i zaštićen. Upravo ovakvo stanje bilo je povod za pisanje ovog teksta. Naročito je bolna istina kada je reč o grobovima Antonija Protića, gotovo nepostojećoj nadgrobnoj ploči Tatarina, poštonoše kneza Miloša, Jovanče Spasića (1875-1843), trgovca Koste Đorđevića-Bižo, čija je žena bila čuvena smederevska dobrotvorka Stevana Đorđević-Bižo.

Bilo je više apela pojedinaca da se Staro smederevsko groblje stavi pod zaštitu, a jedan od njih upućen je od strane Milana Jovanovića-Stojimirovića izvesnom gospodinu Paniću 1958. godine (pismo se čuva u Matici srpskoj u Novom Sadu pod brojem 36.365 u rukopisnoj zaostavštini M. J. Stojimirovića). U pismu se kaže: "Uz staru smederevsku crkvu je bio sahranjen Tatar Jovanča (Spasić), znamenita ličnost iz vremena Kneza Miloša. Taj skoro mu je grob prekopan, a ploča uklonjena i naslonjena uz grobnicu prote Aksentija Radosavljevića (do grobnice Gašićevih)". Prema navodima dr Leontija Pavlovića, crvenkasta nadgrobna ploča Jovanče Spasića postavljena je poprečno u vrh groba Stevana Kuzmanovića-Kršljanina (Smederevo u XIX veku, Smederevo, 1969). Ona ovde i danas stoji, ali bez obeležja, zarasla u korov i poluzatrpana. Obraćajući se u pismu Stojimirović dalje navodi: "Isto tako Vas molim da naredite da se uzmu u zaštitu grobovi Ante Protića, memoarista, (grobnica Ugričića) i opštinskih dobrotvora Dine Mančića i Stevana Kršljanina. Protić je zidao 1824. staru smederevsku gimnaziju, Dina Mančić je ostavio negde oko 1880. preko 400.000 dinara u zlatu smederevskoj sirotinji, a Kršljanin je ostavio opštini trospratnu kuću."

Stanje na Starom smederevskom groblju govori o našoj nebrizi, nemaru, nemanju osećanja poštovanja prema nacionalnoj baštini i necivilizacijskom odnosu. Ako zaboravimo na velike Smederevce, ljude koji su mnogo toga dali i državi i gradu, šta će ostati posle nas?